ادبیات فارسی یکی از چهار رکن ادبیات بشر است

نگارنده:مهری ولیان،کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی

یکی از آن ها به دیگری می گفت :
" وای که چقدر این درس فارسی بچه ها سخته ! بچه ی من فارسی را اصلا دوست نداره ..." دیگری هم با تایید نظر دوستش گفت این درس بچه ها را فراری میده و تازه به درد هم نمی خوره !
گفتگوی آن دو کمی طولانی تر بود ولی سخت بودن درس فارسی برای من مهم و پرسش بر انگیز بود .
از خودم پرسیدم : چرا ؟ چرا فارسی سخته ؟ آیا واقعا فارسی سخته و یا این که سیستم آموزشی ما روشی درست برای آموزش این درس بنیادی و معرفتی ندارد ؟
من سالیان درازی با عشق بسیار به کار تدریس ادبیات در مقطع دبیرستان و پیش دانشگاهی در مدرسه های دولتی –تیزهوشان – نمونه دولتی - شاهد و غیر انتفاعی مشغول بود ه ام . هرسال دانش آموزان بسیاری از این مدرسه ها فارغ التحصیل می شدند اما با دانسته های ادبیاتی بسیار ضعیف . سال ها از خودم می پرسیدم چرا به جز تعداد معدود و اندکی از این دانش آموزان به ادبیات علاقه مند نیستند و چرا ادبیات برای این دانش آموزان درسی بی اهمیت و در عین حال سخت و دوست نداشتنی شده است؟ و چرا با آن که از سال های ابتدایی با این درس سروکار دارند و بسیاری از مطالب آن تا سال های پایان تحصیل ( دبیرستان و پیش دانشگاهی )تکراری است چیزی نمی دانند و همچنان در ساده ترین مفاهیم آن مانده اند ؟ به راستی چه باید می کردیم که نکردیم ؟ و آیا واقعا مشکل و نقص اساسی کار کجاست ؟ آیا نباید به راهی برای جذب نه تنها دانش آموزان ، بلکه جذب خانواده های آنان اندیشید؟ آیا نباید ادبیات را ، این درس بنیادی برای ارتباط ها یمان را که معرف فرهنگ و تمدن ماست و پیشینه ی تاریخی ما و بسیاری از آیین ها و رسوم ما را به ما می شناساند ، به کودکانمان بشناسانیم ؟ وآن را برای آن ها پرجاذبه تر و خواستنی ترکنیم ؟ آیا نباید به فکرچاره ای برای رفع این ضعف و ناتوانی بود ؟
من بعد از سال ها تدریس در مقطع دبیرستان و پیش دانشگاهی به تازگی باز نشسته شدم،اما هرگز این پرسش از ذهنم پاک نشد که ادبیاتمان را چگونه به کودکانمان بشناسانیم ؟ بعد از مدتی فراغت از طرف چند مدرسه دعوت به کار شدم، اما من دعوت یک مدرسه ی غیرانتفاعی مقطع ابتدایی برای تدریس اختصاصی ادبیات به دانش آموزان پایه های چهارم و پنجم را پذیرفتم و چقدر خوشحالم چنین کاری را پذیرفتم ، چون من پاسخ بسیاری از پرسش های ذهنم را پیدا کرده بودم . آرزو کرده بودم کاش همه ی ما به عقب بر می گشتیم و با بالاترین مدرک آموزش صحیح ابتدایی و با کاراترین تفکرو اندیشه ی روانشناسانه و با بهترین اخلاق و معرفت و بیشترین صبر و متانت ، به تدریس پایه های ابتدایی می پرداختیم .
به راستی ما کودکانمان را به چه کسانی می سپاریم؟ چگونه می توانیم آموزش درست و علمی و خردمندانه ی این ذهن های پاک و بی آلایش را نادیده بگیریم و از کنار آن به سادگی بگذریم ؟ وحال اگر وظیفه ی ما رشد شخصیت این کودکان و تثبیت مفاهیم انسانی و اخلاقی در وجود آنهاست ، باید به باز سازی روشهای غلط آموزشی و برطرف کردن نقص ها و کاستی های آن بپردازیم و به راههای درست تر و کارآمدتر بیاندیشیم.
ادبیات از بنیادی ترین علوم است . پس ابتدا باید تعریفی جداگانه از زبان و ادبیات داشته باشیم . اگرچه هردو از واقعیتی به نام جهان و هستی می گویند ، ولی باید بدانیم که شیوه ی هرکدام از این ها برای بیان این واقعیت متفاوت است. 
شادروان دکتر محمد معین در جلد اول فرهنگ فارسی خود نوشته است :" ادبیات ، امروزه جمع ادب نیز محسوب می شود وشامل دانش های متعلق به ادب ، علوم ادبی و آثار ادبی می باشد " . او در تعریف ادب می نویسد : " ادب به معنای فرهنگ، دانش ، هنر ،حسن معاشرت ، حسن محضر و حرمت است و قدما آن را دانشی دانسته اند که شامل علوم لغت ، صرف و نحو ،معانی ، بیان ، بدیع ، عروض ، قافیه، قوانین خط و قوانین قرائت می شود و این دانش را ادبیات می گویند ."
دکتر عبد الحسین زرین کوب در تعریف ادبیات می نویسد "به طور کلی ادبیات آنگونه سخنانی است که از حد سخنان عادی برتر و والاتر بوده و مردم آن سخنان را در خور ضبط و نقل دانسته اند و از شنیدن آنها دگرگون گشته اند و احساس غم و شادی یا لذت و الم کرده اند."
یوهان ولفگانگ فون گوته شاعر، ادیب، نویسنده، نقاش، محقق، انسان‌شناس، فیلسوف و سیاست‌مدار آلمانی معتقد بود که ادبیات فارسی، یکی از چهار ارکان ادبیات بشر است. 
در واقع ادبیات، یک هنر است. هنری که با کلام شناخته می شود و این کلام می تواند کارکردهای متنوعی داشته باشد. اگر به همه نوشته های ادبی خود توجه کنیم ، بهترین فکر و اندیشه و زیباترین خیال ها را به هنرمندانه ترین شکل می توانیم ببینیم که بسیار لذت آفرین است و روح را به آرامش و نشاط می رساند.
بسیاری ازگوشه های زندگی انسان و هیجان ها و عواطف و روحیات و خلقیات او و نیز مسائل اخلاقی ومذهبی انسان را می توان با ادبیات بیان کرد. حتی تجربه های غیرقابل دیدن را نیز می توان با ادبیات احساس نمود .به عبارت دیگر احساسات و هیجانات و پنهانی های درون آدمی را می توان با ادبیات آشکار کرد.
با ادبیات می توان لحظه های شاعرانه ی خیال را به تصویر کشید و شاهد بسیاری از شهود ها بود . با ادبیات می
می توانیم دنیایی را بسازیم که دوست داریم اما در واقعیت نمی بینیم. با ادبیات به دل ها نزدیک تر می شویم و حتی با آن می توانیم به روان و درون شگفت انگیز انسان ها نفوذ پیدا کنیم و با روانشناسی همراه شویم. مهمتر از همه این که ادبیات می تواند ارزشمندترین اصل معنای زندگی انسانی یعنی عشق و مهرورزی را به شکل های مختلف برای ما به تصویر بکشد. 
در جامعه ی انسانی که ابزار بیان ( حنجره ، تارهای صوتی و بافت های دیگر )تکامل یافته و تکلم و زبان وسیله ی مهم ارتباط جمعی انسان شده است ، زبان و ادبیات جایگاه ویژه ای برای شکل دادن اندیشه های آدمی دارد. با تکلم و زبان قدرت تفکر ایجاد می شود و به عبارتی پیشرفت از احساس به اندیشه مدیون تکلم است .انسان نمی تواند بدون تکلم و زبان بیاندیشد. در واقع فرآورده های تکلم سبب ایجاد و افزایش نیروی اندیشه ها ی انسان می شود . با واژه ها و کلمات و ترکیب آن ها ست که تفکرشکل می گیرد .تکلم و زبان مشترک که بخشی از تعریف سرزمین و ملت و مردم آن است ، گویای این واقعیت است که اندیشیدن و انتقال مفاهیم با تکلم میسر می گردد . ادبیات را می توان نحوه ی غیر مستقیم بیان و اندیشه و افکار نیز دانست . همه می دانیم که ذهن ادیب ، به ویژه شاعر، می تواند در ماده و عناصر بی جان طبیعت دخالت و تصرف کند و با نیروی تخیل به آن ها زندگی وانرژی بخشد و حتا برای آن ها درک و شعور قائل شود و مانند مولوی بگوید : 

نطق آب و نطق خاک و نطق گل 
هست محسوس حواس اهل دل

و با تصرف در همه ی ذرات عالم برای ماده نیز چشم و گوش و هوش بیافریند و بگوید :

جمله ی ذرات عالم در نهان 
با تو می گویند روزان و شبان 
ما سمیعیم و بصیریم و هشیم
باشما نامحرمان ما خامشیم

وقتی ازدرسی به نام زبان و ادبیات فارسی یاد می شود، در واقع با دومقوله ی دانش و هنر سروکار داریم . یعنی با دو عنصر منطق و خیال ، دو برخورد متفاوت برونگرایانه و درونگرایانه را می بینیم. با زبان به آگاهی های فردی و نظریه های علمی دست پیدا می کنیم اما با ادبیات به جهان هایی نو و خیال انگیز ، موازی با جهان هستی ، می اندیشیم .
زبان و ادبیات ، دانش و هنر و فرهنگ و پیشینه ی ملی را زنده نگاه می دارد . پس چگونه می توان آسان و بی توجه از کنارش گذشت ؟ زبان نیز، یک نظام است و با این نظام ، یعنی " دستور زبان " ، با جهان هستی برخورد می کند .اما نظام ادبیات یا همان " فنون ادبی " در واقع به شکلی دیگر با هستی رو به رو می شود . نظام زبان ، ‌تک نظامه است یعنی؛ درارائه ی تعریفی از هستی ،‌ نیاز به نظام ادبی ندارد ، اما نظام ادبیات دراین ارائه ، نیاز به نظام زبان نیز دارد و ناگزیردونظامه است.در واقع زبان ابزار شناخت هستی است به همان شکل که هست ،اما ادبیات از زبان ، به عنوان ماده ی خامی، برای باز آفرینی هستی، بدان گونه که خود می خواهیم ، استفاده می کند .
آیا تا به حال اندیشید ه ایم که چگونه یک فرهنگ نابود می شود ؟و چگونه پیشینه ی ملتی از بین می رود ؟ و آیا اندیشید ه ایم که زبان و ادبیات هر ملتی چگونه می تواند آن ملت را زنده و جاودانه نگاه دارد؟ ادبیات هر کشوری معرف فرهنگ و هنر و اندیشه و نگاه آن ملت است . بنابراین ، برای زنده نگاهداشت ملتی، باید ادبیات آن ملت را زنده بداریم !
شادروان محمد تقی بهار ، شاعر ، ادیب و استاد دانشگاه که دغدغه پاسداری و حفظ زبان فارسی و زنده نگاهداشتن آن را داشت، نوشته است :" تا وقتی که مردم خود را دوست دارند، ‌بالطبع زادبوم و زبان و کارنامه های پدران خود را نیز دوست خواهند داشت ، این دوستی موجب توجه به زادبوم و زبان و کارنامه ها گردیده و این توجه مستلزم بررسی و نگرش شده و بررسی و نگرش سبب بهبود می گردد." 
به نظر بهار، زبان فارسی از آن زبان هایی است که همچون گنجینه هایی باارزش، بیشترین بخش آن ، هنوز در خاک پنهان است که باید با تبحر و ظرافت و با علم و آگاهی آن را بیرون کشید. بهار، ماده و مایه ی اصلی تعالیم زبان فارسی را آثار نثر و نظم این زبان می داند که برای ما به یادگار مانده است و علت اصلی استقلال و شخصیت سیاسی ایران را همین کتا ب ها می داند که اجداد ما آن ها را مانند جواهری گرانبها ، نسل به نسل ودست به دست نگاه داشته اند و امروز آن را به ما سپرده اند. اما او متاسف و نگران است که عدم امانت کاتبان ، آن ها را دست خورده و ناقص سازد و امیدوار است به وسیله ی اهل فن ، دوباره به سلامت عصر سعدی و حافظ و ...برسد. بهار تاکید دارد که زبان فارسی تا چندی قبل زبانی بوده که چون به قول مردم ایران ، همه آن را می دانستند ، هیچ کس آن را نمی خواند و به آموزگاران و معلمان زبان فارسی نیز عنایتی نمی شد .اما حالا به این نکته توجه شده که زبان را –خواه مادری و خواه بیگانه –در آموزشگاه و از روی کتاب و در زیر دست استاد باید خواند .

در این باره خواهیم نوشت . . .